بررسی روانشناسی شایعات و دروغ‌ پراکنی در اخبار: چرا اخبار جعلی را باور می‌کنیم؟

اخبار دروغ و اطلاعات غلط در تلویزیون، اینستاگرام، فیس‌بوک و توییتر به وفور دست‌به‌دست می‌شود. تئوری‌های توطئه در مورد حمله احتمالی دشمن، آشوب‌ها داخلی، انواع واکسن‌ها و تغییرات آب و هوایی از جمله این موارد هستند. حقایقی که حقیقت ندارند! در دنیای کنونی حقیقت مورد حمله قرار می‌گیرد! برای دفاع از حق و حقیقت چه می‌توان کرد؟

نظر دموکراسی (مردم‌سالاری) در مورد صحت اخبار چیست؟

فرض اساسی حکومت دموکراسی بر این مبناست که ملت پس از بررسی اطلاعات به یک نتیجه‌گیری عقلانی برسند. عملکرد صحیح این سیستم کشورداری به توافقی که افراد در مورد وضعیت جهان دارند، وابسته است. مردم باید بتوانند درباره آنچه صحت دارد به توافق برسند.

این نقل‌قول از دانیل موییانه مشهور است که گفت:

«هر کسی حق دارد نظر بدهد، اما نه بر اساس واقعیت‌هایی که صرفا از نظر خودش صحت دارند!».

اما در زمانه کنونی ظاهرا ما بر سر واقعیت‌ها توافق نظر نداریم. این مشکل نه تقصیر شماست و نه من. افراد زیادی هستند که به دروغ‌پراکنی و ارائه اخبار / اطلاعات غلط می‌پردازند. اغلب دست‌فروشانی که روغن مار می‌فروشند، خود نیز می‌دانند که تقلبی‌ست. اما برخی افراد واقعا قبل از اشاعه اخبار دروغ، آن اطلاعات نادرست را باور می‌کنند. بنابراین وجود اطلاعات نادرست امری شایع است و دائما از طریق رسانه‌های مختلف به خورد مردم داده می‌شود.

روانشناسی اخبار دروغ و شایعات در ذهن افراد

مشکل شایعات این است که همه افراد در معرض پذیرش اطلاعات گمراه‌کننده و اخبار دروغ قرار می‌گیرد. اطلاعات نادرست می‌تواند سبب ایجاد خاطرات اشتباه در ذهن افراد شود و آن‌ها را به باورهای نادرستی در مورد وضعیت جهان برساند (مثلا اینکه تمام دنیا بر علیه ماست). هنگامی که اطلاعات غلطی درباره گذشته و تاریخ به افراد یک ملت ارائه می‌شود، در واقع خاطرات جمعی مردم را تغییر می‌دهند.

انسان گاها در خیابان، به اشتباه فکر می‌کند فردی را واقعا می‌شناسد. به همان ترتیب ممکن است ماجرای واژگون شدن سینی شربت در مراسم عروسی یکی از بستگان و در دوران کودکی را تقصیر خود بداند. ما جنبه‌های مختلفی از یک اتفاق مشخص را به خاطر می‌آوریم و گاهی اوقات این خاطرات آن‌قدر با هم تفاوت دارند که به نظر می‌رسد مربوط به وقایع مختلفی باشند. مردم درباره گذشته خود و حتی خاطرات تاریخی که بر سرشان گذشته، اختلاف‌نظر دارند. هر کسی خاطرات مختص به خود را دارد. اما حتی وقتی مخالفیم، حتی وقتی خاطرات دروغین ایجاد می‌کنیم، حتی وقتی با اطمینان خاطر و به اشتباه فکر می‌کنیم فلان شخص را می‌شناسیم، آثاری از حقیقت وجود دارد. همیشه یک مقداری حقیقت در مورد آنچه از گذشته به یاد می‌آوریم وجود دارد.

تاثیر روانشناختی پخش شایعه و تکرار اخبار دروغ

ما توانایی پذیرش اطلاعات غلط درباره وضعیت جهان را داریم. بسیاری از افراد در مورد موضوعات مختلف خبری، در معرض شایعات دروغین و غلط هستند. به یک نمونه کلاسیک از اخبار جعلی توجه کنید: در دهه ۱۹۸۰، یک داستان خبری جعلی درباره علت پیدایش ایدز توسط KGB، سازمان اطلاعاتی سابق روسیه شایع و خبر آن پخش شد.

موضوع جالب این که این شایعه دروغین در مورد علت پیدایش ایدز تا به حال ادامه داشته است. اطلاعات نادرست باعث شده است که بسیاری از افراد به چیزهای نادرست و دروغین باور داشته باشند، از جمله اینکه واکسن‌ها سبب اوتیسم می‌شوند (ابدا صحت ندارد) و یا تغییر جهانی آب و هوا واقعیت ندارد و تقصیر انسا‌ن‌ها نیست (حقیقت دارد و تقصیر فعالیت انسانی).

تکرار دروغ و اطلاعات غلط سبب می‌شود مردم به اطلاعات نادرست اعتقاد پیدا کنند. نکته جالب‌تر اینکه در چنین وضعیتی، حتی تلاش برای خنثی کردن تاثیر اخبار دروغ توسط افراد و گروه‌های حقیقت‌جو و آگاه، می‌تواند باعث شود تا مردم حالت تدافعی گرفته و با شدت بیشتری به عقاید و باورهای نادرست خود اصرار کنند. اعتقادات سیاسی یا مذهبی ما باعث می‌شوند تا به احتمال زیاد آن دسته از دروغ‌ها، اطلاعات غلط و اخبار جعلی را که در راستای افکار و عقاید ما هستند، راحت‌تر بپذیریم.

روش اجتناب از باور به اخبار جعلی و شایعات

می‌دانیم که خواه‌ناخواه مردم به اطلاعات غلط ایمان خواهند آورد. حتی افرادی که سبک تفکر انتقادی دارند، در صورتی که به شکل مداوم در معرض تکرار شنیدن دروغ و دریافت اطلاعات غلط باشند نیز با این خطر مواجه هستند، بخصوص آن دسته از دروغ‌هایی که با گرایش‌های سیاسی / مذهبی آن‌ها سازگار باشد. به شخصه در مواردی که مشتاقم حقیقت داشته باشند، هم به عنوان یک دانشمند و هم یک مصرف‌کننده خبر، تردید می‌کنم.

با این حال می‌دانم که من هم انسان هستم. می‌دانم که ممکن است خاطرات و حافظه‌ام دچار اشتباه شود. می‌دانم که احتمالا برخی از دروغ‌ها و اطلاعات غلط را پذیرفته‌ام و درباره وضعیت جهان یک سری باورهای نادرست دارم.

اگر چه سبک تفکر انتقادی بسیار مهم است اما ممکن است کافی نباشد. ما به کمک احتیاج داریم. در شرایطی که حجم عمده اخبار از طریق برنامه‌های خبری تلویزیون و روزنامه‌ها به دست مردم می‌رسید، موضوع بسیار حیاتی این بود که خبرنگاران، سردبیران و روزنامه‌نگاران با پیروی از معیارهای اخلاقی به ارائه حقیقت پایبند باشند. زمانی که خطاهای انسانی رخ می‌داد، خبرگزاری‌ها و روزنامه‌نگاران اخلاق‌مدار به آن اعتراف کرده و آن را تصحیح می‌کردند. اما امروز منابع خبری فراوانی وجود دارد. اخباری که می‌توانند دروغ محض باشند و این موضوع بسیار مهمی است.

لزوم تعهد رسانه رسالت به شفافیت و صداقت خبری

در زمانه‌ای که شبکه‌های اجتماعی برای بسیاری از افراد، در حکم منبعی برای دریافت خبر شده‌اند، آن‌ها ملزم به رعایت همان موازین اخلاقی که توسط خبرگزاری‌ها و روزنامه‌نگاران حرفه‌ای اجرا می‌شود، هستند. پلتفرم‌های فضای مجازی نمی‌توانند خود را پشت نقاب بی‌طرف بودن پنهان کنند.

بی‌طرف بودن در مواجهه با حقایق و دروغ، عملا به معنی بی‌طرفی نیست. بلکه به این معنی است که ما با اطلاعات غلط همان رفتاری را داریم که با حقیقت. البته این موضوع در مورد تمامی رسانه‌ها اعم از روزنامه‌ها و شبکه‌های تلویزیونی هم صادق است و آن‌ها نیز باید به تعهدات اخلاقی پایبند باشند. وقتی یک شبکه تلویزیونی با فردی مصاحبه می‌کند که تغییرات جهانی آب و هوا را به کل منکر می‌شود، یا به هر نحوی و به دروغ سعی در توجیه یک موضوع مشخص دارد، این دیگر رعایت بی‌طرفی نیست و نقض تعهدات اخلاقی محسوب می‌شود.

دفاع از حق و حقیقت نیازمند چیزی بیش از تفکر انتقادی در بین مصرف‌کنندگان اخبار و اطلاعات (من و شما) است. دفاع از حقیقت نیازمند آن است که پلتفرم‌های شبکه‌های اجتماعی (تلگرام، اینستاگرام، فیس‌بوک) و تلویزیون خود را ملزم به صداقت خبررسانی کنند. همچنین شبکه‌های اجتماعی باید خود را از نظر اخلاقی متعهد به مقابله و از بین بردن اکانت‌های جعلی و اخبار نادرست بکنند.

محافظت از حق و حقیقت برای برقراری دموکراسی به عنوان کل و همچنین تصمیم‌گیری های فردی (مانند واکسینه کردن فرزندان‌تان) بسیار مهم است. وقتی حقیقت مورد تاخت‌وتاز قرار می‌گیرد و اغلب رسانه‌ها و گروه‌های حزبی به خاطر منافع خود سعی در دروغ‌گویی و حفظ منافع خود دارند، این وظیفه فردی اشخاص است که با دقت هر چه تمام و به شکل انتقادی اخبار را تحلیل کنند. اما در عین حال، منابع خبر چه از نوع سنتی مثل رادیو، تلویزیون و روزنامه و چه شبکه‌های اجتماعی نیز، باید متعهد به رعایت الزامات اخلاقی در دفاع از حقیقت باشند.

در همین راستا مقاله «اثر توهم حقیقت: آیا توانایی تشخیص اخبار دروغ را دارید؟» را در سایت روانشناسی مایندوِی مطالعه کنید.

منبع: سایکالیجی تودی